ĐAU ĐÁU ĐỂ NHỮNG GIAI ĐIỆU DÂN CA NGÂN DÀI, VANG MÃI 

Trải qua sự biến thiên của lịch sử, những làn điệu dân ca vùng đồng bằng chiêm trũng phía Nam Hà Nội tuy không được ghi chép, tổ chức truyền dạy bài bản nhưng vẫn luôn là mạch ngầm văn hóa chưa bao giờ tắt trong cuộc sống thường ngày.

Vùng đồng bằng chiêm trũng phía nam Hà Nội là vùng lắng đọng trầm tích văn hóa đã hàng nghìn năm, chủ yếu dọc theo 3 con sông là sông Hồng, sông Đáy và sông Nhuệ. Trải qua sự biến thiên của lịch sử, những làn điệu dân ca tuy không được ghi chép, tổ chức truyền dạy bài bản nhưng vẫn luôn là mạch ngầm văn hóa chưa bao giờ tắt trong cuộc sống thường ngày. Đến nay, những làn điệu dân ca đó vẫn được các nghệ nhân "gần đất xa trời" miệt mài truyền lại cho thế hệ trẻ để giữ lại hồn cốt của dân tộc, quê hương.

Gây dựng những lớp ca trù

Phía Nam ngoại thành Hà Nội trước là tỉnh Hà Tây cũ, trước đây được gọi là vùng Sơn Nam Thượng - một miền trầm tích văn hóa, là nơi bắt nguồn của nhiều làn điệu dân ca truyền thống, nổi bật nhất là ca trù, hát trống quân, hò cửa đình và múa hát bài bông ở các huyện Thường Tín và Phú Xuyên.

Ở Chanh Thôn, xã Văn Nhân, huyện Phú Xuyên từ già đến trẻ đều biết ngâm nga một vài điệu ca trù. Chiếu trù có thể lập bất cứ đâu trong làng, chứ không nhất thiết phải ở đình làng vào ngày hội. Ca trù tưởng như là môn nghệ thuật cung đình chỉ thịnh hành ở thành thị, tuy vậy ở làng quê Chanh Thôn, ca trù như mạch ngầm văn hóa, như món ăn thường nhật mà hễ không hát, không nghe là như thiếu vắng bóng hình.

Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Khướu (93 tuổi) vẫn còn đau đáu cùng câu lạc bộ ca trù Chanh Thôn gây dựng những lớp ca, lớp kép kế cận, bởi ca trù Chanh Thôn mang nhiều đặc điểm riêng mà nếu học nơi khác sẽ không còn được nguyên gốc. Nghệ nhân già luôn niềm nở tiếp các đoàn khách mỗi khi ghé nhà và cất giọng ca đã khàn khàn đãi khách, chỉ tiếc khách đến chơi làng nghe hát còn lẻ tẻ, không theo tuor, nên người đến người đi chóng quên.

"Trước năm 1945, Chanh Thôn nức tiếng cả miền Bắc là cái nôi của hát ca trù, nay thì trở về sự yên ắng của một làng quê thuần nông. Chúng tôi, những nghệ nhân cuối cùng ở Chanh Thôn chỉ mong sao, hình ảnh ca trù Chanh Thôn được lan tỏa để khi xuống suối vàng không cảm thấy có lỗi với tiền nhân", cụ Khướu nói.

Cả một đời gắn bó với cà trù làng Chanh, cụ Khướu và cụ Vượn, hai nghệ nhân nhân dân ca trù gạo cội đã truyền dạy hàng chục lớp ca trù cho thiếu nhi ở Chanh Thôn, ngồi hàng trăm chiếu hát. Đến tuổi cửu tuần, hai cụ vẫn cố gắng tập hợp, biên soạn lời ca trù cổ để truyền lại cho con cháu cho dù giờ sức khỏe đã khá yếu.

Sẵn sàng truyền dạy cho lớp trẻ

Từ Chanh Thôn quặt qua quốc lộ 1A chừng 3km, tới thôn Phú Nhiêu, xã Quang Trung, huyện Phú Xuyên không khó để thấy các em gái nhỏ rực rỡ trong áo mã tiên, em trai trong áo the khăn xếp để hò cửa đình và múa hát bài bông. Đây là môn nghệ thuật dân ca chỉ tồn tại ở Phú Nhiêu, trước do một ca nương Huế truyền dậy vào thế kỷ XIX, truyền cho cụ Ga (đã mất) là dì của nghệ nhân nhân dân Vũ Thị Khiên.

Cụ Lương Tất Tố 76 tuổi, là "cây hò" đại thụ của Phú Nhiêu, cụ là cây hò "cái" tức hò lĩnh xướng, vị trí này mỗi đời chỉ truyền dạy cho một người, trước cụ Tố là cụ Nghi (đã mất).

Hò cửa đình và múa hát bài bông mỗi năm chỉ trình diễn một lần vào rằm tháng 8. Tuy vậy, với đặc trưng nghệ thuật, làn điệu này đã được trình diễn phổ biến hơn, đặc biệt để thu hút khách du lịch tìm hiểu văn hóa.

Nghệ nhân nhân dân Vũ Thị Khiên (79 tuổi) nhớ lại rằng, trước kia cả năm mới diễn xướng một lần nhưng phải tập quanh năm, nếu không sẽ quên lời, quên điệu múa, giờ thì lớp trẻ nô nức học, du khách háo hức xem nên phổ biến hơn rất nhiều. Tuy vậy, câu lạc bộ hò cửa đình và múa hát bài bông của thôn không có nhiều kinh phí để hoạt động, hình ảnh quảng bá còn hạn chế cũng như chưa xây dựng được dịch vụ ăn, nghỉ cho khách du lịch khiến tiềm năng chưa được phát huy hết.

Hò cửa đình và múa hát bài bông từng tham gia nhiều liên hoan dân ca dân vũ của tỉnh Hà Tây cũ và Hà Nội hiện nay và giành nhiều giải cao. GS.TSKH Tô Ngọc Thanh từng nhận xét, hò cửa đình và múa hát bài bông là "vàng ròng" trong dân ca Việt Nam đủ để thấy vị trí của bộ môn nghệ thuật này trong kho tàng văn hóa dân tộc.

Cụ Tố và cụ Khiên là hai nghệ nhân nhân dân của hò cửa đình và múa hát bài bông tính đến thời điểm hiện tại. Ở Phú Nhiêu, lớp nghệ nhân ưu tú có đến gần chục người, trong đó hầu hết là học trò của cụ Tố và cụ Khiên. Đều ở tuổi đã cao, sức khỏe yếu, đặc biệt là cụ Khiên giờ đi lại rất khó khăn, tuy vậy hai cụ vẫn luôn sẵn sàng truyền dạy cho lớp trẻ. Riêng đối với gia đình cụ Tố thì ngay vợ cụ Tố là cụ Vũ Thị Xuyên cũng là nghệ nhân ưu tú, hai cụ nên duyên với nhau và cùng nhau hăng say biểu diễn những ngày hội làng.

Mong làn điệu dân ca quê hương tiếp tục ngân dài, vang mãi

Tạm biệt cụ Tố, cụ Khiên để ngược lên thôn Đan Nhiễm, xã Khánh Hà, huyện Thường Tín, chúng tôi gặp cụ Nguyễn Thị Vẫy (86 tuổi) nghệ nhân ưu tú gạo cội nhất của làn điệu hát trống quân. Đây là làn điệu đặc trưng của nông dân vùng sông nước, nội dung chính xoay quanh hát giao duyên, hát về đời sống nông nghiệp, hát về quan hệ trong gia đình, xã hội… Đã gần đi hết đời người, giành nhiều huy chương ở các hội thi, nhưng cụ Vẫy vẫn luôn đau đáu vì chưa quảng bá được hình ảnh quê hương, giai điệu dân ca hát trống quân đến du khách khắp nơi.

Cụ Vẫy thường lên loa phát thanh xã để hát trống quân, mở các lớp truyền dạy, thu âm và tặng cho bạn bè khắp nơi… Tuy có câu lạc bộ hát trống quân của thôn nhưng hoạt động yếu, thiếu kinh phí và chưa lồng ghép được vào giáo dục ở địa phương. Một đời say đắm với trống quân, dạy nhiều người thành nghệ nhân nhưng cuối đời người ta chỉ biết cụ Vẫy là một cụ già lưng còng, hàng ngày vẫn phải quấn vàng mã để tự nuôi sống bản thân.

"Giá như huyện, xã mời được các đoàn khách du lịch về một tháng vài lần, chúng tôi sẽ có đội hát trống quân chuyên nghiệp, đi kèm đó là tư liệu, sách báo, đạo cụ liên quan đến hát trống quân được mang ra giới thiệu, vừa quảng bá văn hóa, vừa tăng thêm thu nhập. Tuy vậy, gần hết đời đi hát, đi diễn ở đâu xa, tôi còn phải bỏ thêm tiền xe, đầu tư tiền trang phục…", cụ Vẫy chia sẻ khi chưa có dịch Covid-19.

Cụ Vẫy không được học hành đầy đủ, mặt chữ không thạo, mỗi lần đứng lớp dạy hát trống quân cho thiếu nhi ở làng, cụ đều nhờ con cháu ghi chép lại, ghi chú cụ thể ngân chỗ nào, chậm nhanh ra sao. Đến nay, cụ đã để lại được không ít tư liệu về hát trống quân phục vụ cho câu lạc bộ hát trống quân Đan Nhiễm truyền dạy cho lớp trẻ.

Giờ, sống một mình trong căn nhà cấp bốn lụp xụp ven sông Nhuệ, hằng ngày cụ Vẫy vẫn trồng rau, gấp vàng mã để mưu sinh qua ngày. Tuy vậy, có thời gian rảnh là cụ lại tập hợp mấy đứa cháu chắt quanh nhà để dạy hát trống quân. Cụ bảo, hát trống quân giúp cụ nên duyên đôi lứa với ông Cường, mối tình sống đến đầu bạc răng long, rất nhân nghĩa. Cụ mong muốn làn điệu dân ca quê hương sẽ tiếp tục ngân dài, vang mãi, se duyên cho những đôi trai gái còn thỏ thẻ, ngượng ngùng với nhau. Cụ Vẫy được UBND huyện Thường Tín tặng danh hiệu Người tốt việc tốt năm 2019 như một sự khích lệ nho nhỏ.

Đi qua các ngôi làng dân ca, tôi có điều cảm nhận chung đó đều là những viên ngọc quý trong kho tàng văn hóa dân gian, những nghệ nhân cao tuổi gắn bó cả đời với các làn điệu này vẫn đau đáu phát triển lớp kế cận và quảng bá hình ảnh du lịch. Đa phần nghệ nhân (kể cả được phong nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú) cũng không thể sống được bằng niềm đam mê, hầu hết họ còn phải mưu sinh. Có người là nghệ nhân, nghệ sĩ trong lòng dân làng; có người nhận danh hiệu lúc gần đất xa trời, và cũng có người muốn cống hiến nốt những gì tinh túy nhất trước khi về tiên tổ nhưng chưa được hỗ trợ và tạo điều kiện thuận lợi nhất.

Hy vọng rằng, những người giữ màu dân tộc như cụ Khướu, cụ Vượn, cụ Tố, cụ Khiên, cụ Vẫy… sẽ sớm tìm được truyền nhân tâm đắc để kế tục sự nghiệp không phải của riêng mình, để khi về với bậc tiền nhân, họ vẫn tự hào khi thêm một chút đậm đà vào màu thời gian trên tiến trình văn hóa dân gian Việt Nam.

Thực hiện : Nguyễn Văn Công