Độc đáo lễ khai hạ của người Mường Hòa Bình

Lễ hội Khai hạ của người Mường Hòa Bình thường được tổ chức vào tháng Giêng và đã trở thành hoạt động sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng không thể thiếu trong mỗi dịp xuân về. Trong tâm thức của người dân nơi đây, lễ hội này mang ý nghĩa tưởng nhớ những người đã có công khai đất, lập mường, cầu mong cho mùa màng bội thu, vạn vật sinh sôi.

Lễ Khai hạ còn được người dân xứ Mường gọi là lễ cầu mùa hay mở cửa rừng. Bởi lẽ, chỉ sau khi diễn ra lễ hội, bà con mới được xuống đồng chuẩn bị cho mùa vụ mới hay lên rừng hái củi, hái măng.

Lễ hội Khai hạ Mường Bi tổ chức vào ngày mồng 7 tháng Giêng âm lịch hàng năm tại miếu thờ xóm Luỹ, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc. Nơi gắn liền với truyền thuyết về Quốc Mẫu Hoàng Bà và tam vị tản viên Sơn Thánh.

Truyền thuyết kể rằng Vua Bà đi từ núi Tản sông Đà đến cầu bến Mảng, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc thì gặp nước lũ to nên giả trang thành kẻ nghèo đói. Lúc đó, trên cánh đồng có hai gia đình đang bừa ruộng, Vua Bà đến thử lòng một gia đình đang bừa bằng một con trâu. Bà nhờ người này đưa qua suối. Người này trả lời bận quá không đưa được.

Vua Bà lại sang ruộng nhà bên đang bừa bằng 8 con trâu. Lời nhờ vừa dứt, nhà này cử người đưa bà sang luôn. Khi qua suối xong, bà truyền một câu "Từ nay nhà ta, giàu thêm có thặm đấy" (từ nay nhà giàu có, rồi lại càng giàu có thêm). Thế là từ đó, nhà này luôn giàu có hơn các gia đình khác, ăn nên làm ra.

Tiếp tục đi đến xóm Khung, xã Địch Giáo, Vua Bà ghé vào một nhà trong xóm, gia đình chủ nhà tiếp đón bà chu đáo nên bà thưởng cho một thửa ruộng, gọi là nà Mằn (ruộng Mằn), cấy trồng 2 vụ tốt bời, không năm nào đói.

Bà đi tiếp đến một nhà khác, nhà này không có con, bà bèn ban cho một đứa con trai, đặt tên là Ngãi. Một năm sau, bà về thăm mang theo một túi vàng. Bà thử lòng treo túi vàng ngoài cổng và đi vào nhà. Vợ ông chủ nhà có lòng tham giấu túi vàng nên bà không cho con nữa và lấy mất thằng Ngãi. Từ đó, dân trong vùng có câu "tham vàng, bỏ Ngãi".

Trước sự linh ứng của Vua Bà, ông lang Cun Pi đã lập miếu thờ và tôn bà làm Thành Hoàng làng. Ở Mường Vang (Lạc Sơn), tương truyền về truyền thuyết của vị thần được thờ tại di tích là Nàng Cô Hai.

Tại Mường Thàng (Cao Phong), qua lời kể của các bậc cao niên và truyền thuyết địa phương, Miếu Cả ở xã Dũng Phong thờ Tam vị Tản viên Sơn Thánh.

Còn ở Mường Động (Kim Bôi), tương truyền về vị thần được thờ tại di tích từ xa xưa có ba anh em nhà vua đi dẹp loạn, hành quân qua đây, thấy khu vực này có địa thế rất đẹp, xung quanh bốn bên quan sát tốt nên đã dừng chân tại núi Khụ Động. Họ đã ở lại dạy người dân cách đào mương làm ruộng, cấy lúa nước. Khi ông mất, dân làng lập miếu thờ và hàng năm tổ chức lễ cúng để tạ ơn.

Lễ hội Khai hạ Mường Bi được tổ chức gắn liền với miếu cổ xóm Lũy - xã Phong Phú, huyện Tân Lạc; Khai hạ Mường Thàng gắn với ngôi miếu Cả - xã Dũng Phong, huyện Cao Phong, Khai hạ Mường Động gắn với miếu Mường Chanh - xã Vĩnh Đồng, huyện Kim Bôi còn Khai hạ Mường Vang ở vùng Quyết Thắng, huyện Lạc Sơn gắn với miếu Áng Ka.

Ông Lưu Huy Linh - Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL tỉnh Hòa Bình cho biết: "Trước kia, ở phần lễ của lễ hội Khai hạ các vùng Mường đều có nghi lễ rước kiệu hoặc cúng tại mó nước và xin rước nước, cúng tại ruộng xin rước mạ hoặc xin làm lễ cày, bừa đầu tiên. Ngày nay, phần rước kiệu chỉ còn ở Mường Bi và Mường Thàng, cúng tại ruộng để xin làm lễ cày, bừa đầu tiên chỉ còn diễn ra tại Mường Bi và Mường Vang".

Theo ông Linh, ngay sau phần lễ là phần hội, đó là các hoạt động văn hoá, văn nghệ, thể thao, thi người đẹp xứ Mường đặc sắc. Đồng thời, các gian trưng bày sản phẩm nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp hấp dẫn du khách.

"Lễ hội khai hạ bốn Mường cùng với lịch Đoi vừa được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia. Xuân Quý Mão 2023, khi dịch bệnh COVID -19 đã được kiểm soát, lễ Khai hạ sẽ được các địa phương tổ chức quy mô cấp huyện" - ông Linh nói thêm.