Hồn dân tộc qua làn điệu dân ca: Khát vọng bình yên, hạnh phúc qua những câu hát “thần tiên truyền lại”

25/10/2021 09:25
Hát Then là một loại hình diễn xướng âm nhạc tín ngưỡng dân gian của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái. Ảnh minh họa: ST

Hát Then là một loại hình diễn xướng âm nhạc tín ngưỡng dân gian của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái. Ảnh minh họa: ST

Hát Then là di sản văn hóa dân gian độc đáo của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái ở khu vực miền núi phía Bắc. Loại hình nghệ thuật dân gian này bày tỏ khát vọng về cuộc sống bình yên, ấm no, hạnh phúc.

Với khối lượng lớn tác phẩm, thể loại phong phú và hình thức biểu diễn đa dạng, Then từ lâu đã được lưu giữ và phát triển thành một không gian văn hóa.

Theo quan niệm dân gian, "Then" có nghĩa là "Thiên" (Trời) và được coi là điệu hát của "thần tiên truyền lại". Hát Then là một loại hình diễn xướng âm nhạc tín ngưỡng dân gian của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái, có nội dung thuật lại cuộc hành trình của con người lên thiên giới cầu xin Then ban cho những điều may mắn và một cuộc sống tốt lành. Thông qua những quan niệm đó, đồng bào các dân tộc này giải thích về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên cũng như điểm tựa tinh thần, tạo dựng niềm tin vào tương lai, vượt qua những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống.

Hướng tới chân-thiện-mỹ, phê phán thói hư tật xấu

Lời hát Then mộc mạc, giàu hình ảnh và nhạc điệu, gần gũi với cuộc sống đời thường, bên cạnh việc sử dụng ngôn từ phong phú còn dùng thêm cả lối so sánh, ví von nên giai điệu rất mượt mà. Nội dung các khúc hát Then đều toát lên tư tưởng nhân văn sâu sắc, chứa đựng tình yêu thiên nhiên, đất nước; bày tỏ lòng thành kính, biết ơn tới các vị thần đã phù hộ cho bản thân và gia đình; cầu cho nhân khang, vật thịnh, mưa thuận, gió hòa, cây cối quanh năm xanh tốt, mùa màng bội thu; tình yêu đôi lứa; nghĩa vợ chồng; răn dạy đạo lý làm người; ca ngợi làng bản, quê hương.

Hồn dân tộc qua làn điệu dân ca: Khát vọng bình yên,  hạnh phúc qua những câu hát “thần tiên truyền lại” - Ảnh 1.

NSƯT Hoàng Kim Tuế (giữa) truyền dạy nghệ thuật hát then đàn tính cho thế hệ trẻ tỉnh Cao Bằng

NSƯT Hoàng Kim Tuế, Phó Chủ tịch Hội Bảo tồn dân ca tỉnh Cao Bằng, cho biết: "Nhiều tỉnh ở miền núi phía Bắc có làn điệu dân ca Then, tuy có chung dòng Then nhưng các địa phương sẽ có những làn điệu riêng. Đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái sẽ sử dụng ngôn ngữ của dân tộc mình để viết lời và phổ nhạc cho Then. Hát Then sẽ phối hợp cùng đàn tính và chùm xóc nhạc, nội dung hướng tới những giá trị CHÂN-THIỆN-MỸ, răn dạy điều hay lẽ phải, phê phán những thói hư tật xấu, bài trừ mê tín dị đoan tại địa phương".

Đàn tính giữ một vai trò quan trọng đối với hát Then khi vừa dẫn dắt, vừa đệm lời, đóng vai trò như giọng hát thứ hai cùng với giọng của nghệ nhân. Chùm xóc nhạc khi kết hợp cùng hát Then-đàn tính tạo nên một màn biểu diễn dày dặn, tạo không khí rộn rã.

Đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái thường hát Then vào những dịp quan trọng như hội làng; lễ cầu an; lễ hội mùa xuân; cầu mùa; mừng nhà mới; cầu đảo (cầu phúc) của từng gia đình, dòng họ vào dịp năm mới; sinh con đầu lòng. Ngày nay, hát Then – đàn tính còn phát huy giá trị nghệ thuật trên sân khấu lớn và trọng đại của đất nước; giao lưu văn hóa giữa quốc gia; giao lưu nghệ thuật giữa các tỉnh, thành phố và địa phương.

Đặt lời mới cho hát Then

Ở các tỉnh có di sản Then, hầu hết đều có những nghệ nhân giữ lửa cho nghề. Mặc dù có sức lan tỏa mạnh mẽ, song các bài Then cổ đa phần đều phức tạp từ ngôn ngữ, làn điệu đến cách trình bày, khó có thể truyền dạy rộng rãi trong nhân dân. Do đó, Then được các nghệ nhân đặt lời mới, cải tiến nhạc để dễ thực hành trong cuộc sống và biểu diễn trên sân khấu.

Không chỉ là những nghệ nhân cao tuổi, nhiệt tình sưu tầm và sáng tác lời Then, mà có cả những nghệ nhân trẻ, những người yêu mến nghệ thuật Then, mong muốn sưu tầm, học hỏi, truyền dạy những vốn văn hóa cổ quý giá của cha ông.

Hồn dân tộc qua làn điệu dân ca: Khát vọng bình yên,  hạnh phúc qua những câu hát “thần tiên truyền lại” - Ảnh 2.

Chị Lục Thị Thanh Hương từng tham gia nhiều cuộc thi hát then tại địa phương

Chị Lục Thị Thanh Hương, một người yêu mến nghệ thuật Then ở tỉnh Cao Bằng chia sẻ: "Một bài Then có nhiều cách hát nên khi có tác giả gửi bài thơ hay và ý nghĩa, mình có thể hát thành Then, những người đam mê đều có thể làm được như vậy. Hát Then có ở nhiều nơi, mỗi nơi đều có đặc trưng riêng, ai yêu thích và có tìm hiểu thì chỉ cần nghe thôi là biết điệu Then này ở đâu".

Bên cạnh việc sử dụng tiếng dân tộc Tày, Nùng, Thái, các nhạc sĩ, nghệ nhân còn sử dụng tiếng Việt đặt lời cho Then để mở rộng đối tượng thụ hưởng và truyền dạy. Nội dung phản ánh vẫn xoay quanh đời sống sinh hoạt, tình cảm, mang hơi thở cuộc sống của đồng bào gắn liền với thiên nhiên, phản ánh tinh thần tiến bộ, xây dựng cuộc sống ngày càng ấm no, văn minh.

"Dù dùng tiếng của đồng bào dân tộc hay sử dụng tiếng Việt để viết lời thì nội dung thơ để phổ nhạc phải phù hợp với giai điệu Then, có giá trị sâu sắc, đi vào lòng người, in đậm dấu ấn và bản sắc của dân tộc mình. Đó chính là con đường giúp cho hát Then - đàn tính luôn tồn tại và có sức sống mãnh liệt trong nhân dân", NSƯT Hoàng Kim Tuế chia sẻ thêm.

Bảo tồn, phát huy giá trị di sản Then

Trải qua năm tháng thăng trầm của các thời kỳ lịch sử, hát Then-đàn tính luôn có mặt trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng và trở thành một loại hình văn hóa nghệ thuật đặc sắc, độc đáo và tiêu biểu của người Tày, Nùng, Thái, bởi nó được bắt nguồn từ chính cuộc sống lao động sản xuất, trong tình yêu và được kế thừa giữa các thế hệ. Việc bảo tồn, phát huy giá trị của hát Then - đàn tính sẽ làm nổi bật sự đóng góp của di sản thực hành Then trong việc giữ gìn bản sắc dân tộc và củng cố sự đoàn kết giữa các dân tộc.

Hồn dân tộc qua làn điệu dân ca: Khát vọng bình yên,  hạnh phúc qua những câu hát “thần tiên truyền lại” - Ảnh 3.

Trải qua năm tháng thăng trầm của các thời kỳ lịch sử, hát Then-đàn tính luôn có mặt trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của người Tày, Nùng, Thái

Chị Đặng Xuân Đợi, người dân tộc Nùng, ở Lào Cai nói: "Ngày còn bé mình hay được nghe bà hát Then, nhưng bây giờ đi học xa nhà, mình đã không còn được nghe nhiều nữa. Hát Then từ lâu đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của các dân tộc Tày, Nùng, Thái. Làn điệu dân ca Then lưu giữ nhiều giá trị văn hóa của dân tộc, quê hương mình. Để bảo tồn và phát triển hát Then – đàn tính thì mình nghĩ bản thân mình cũng như các bạn trẻ, phải quan tâm và quảng bá làn điệu dân ca của dân tộc, quê hương đến mọi miền của đất nước nhiều hơn nữa".

Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào tháng 12/2019 đã khẳng định bản sắc văn hóa Việt Nam, góp phần làm giàu thêm kho tàng văn hóa chung của nhân loại.

Ý kiến của bạn
(*) Nội dung bắt buộc cần có

Nhập thông tin của bạn

Phụ nữ là để yêu thương

Phụ nữ là để yêu thương

Không phải vì mùng 8/3 sắp đến mà bài viết này ra đời đâu. Vì Phụ Nữ Là Để Yêu Thương không phải và không thể chỉ là câu để nói mỗi dịp 8/3 hay 20/10. Tôi muốn chính chị em phải nhớ nằm lòng 6 chữ này và sử dụng nó.