Lễ hội Trỉa lúa của người Bru - Vân Kiều giữa đại ngàn Trường Sơn

Lễ hội quan trọng nhất trong đời sống tín ngưỡng của người Bru - Vân Kiều

Đồng bào Bru - Vân Kiều tại Quảng Bình chủ yếu sinh sống tại các bản làng trên dãy Trường Sơn ở phía Tây của địa phương này. Nơi đây có khí hậu khắc nghiệt, hạn hán, mưa lũ liên miên. Từ xa xưa, đồng bào phải sống du canh du cư, phát, đốt, trỉa để sinh tồn, dựa nhiều vào tự nhiên, rừng, sông suối. Sau nhiều năm thực hiện, chính sách định canh, định cư của Đảng và Nhà nước, đồng bào đã ổn định đời sống tại các bản làng.

Ẩn mình trên đỉnh núi quanh năm mây phủ thuộc huyện Quảng Ninh (tỉnh Quảng Bình), xã Trường Sơn có tới 60% là dân tộc thiểu số, trong đó người Bru - Vân Kiều chiếm đa số. Mặc dù đời sống đồng bào dân tộc Bru-Vân Kiều ở đây còn gặp nhiều khó khăn, thế nhưng trải qua bao biến thiên của lịch sử, đồng bào Bru - Vân Kiều nơi đây vẫn giữ được những truyền thống văn hóa tốt đẹp, tiêu biểu là Lễ hội Trỉa lúa (hay còn gọi là Lễ hội Lấp Lỗ). Họ tôn thờ thần lúa, xem đây là vị thần quan trọng nhất mang lại ấm no, hạnh phúc. Có lẽ cũng chính vì vậy, đồng bào Bru-Vân Kiều luôn gìn giữ Lễ hội Trỉa lúa với ý nghĩa là những lễ hội lớn nhất trong năm.

Với bà con người Bru Vân Kiều ở xã Trường Sơn, Lễ hội Trỉa lúa là lễ hội trọng đại để cầu xin thần linh ban cho mùa màng tốt tươi để cuộc sống được ấm no, hạnh phúc. Qua những lời khẩn cầu, dân bản xin thần ban cho hạt giống tốt để cây lúa, cây ngô, cây đỗ khỏe mạnh, xanh tươi, không bị chim chóc, muông thú phá hoại, mùa màng bội thu. Lễ hội độc đáo này thường được diễn ra từ ngày 11 đến 14/7 âm lịch hằng năm. Trong các bản ở xã Trường Sơn, Lễ hội Trỉa lúa do đồng bào ở bản Khe Cát tổ chức có quy mô nhất, với nhiều giá trị văn hóa truyền thống được bảo tồn và lưu giữ đến ngày nay.

Theo người dân ở bản Khe Cát kể lại, Lễ hội Trỉa lúa ở bản luôn được tổ chức ở nơi gò cao dưới chân núi Chồng, nơi đó có nhiều cây cổ thụ, trên đỉnh có 3 ngọn núi cao vút. Khám thờ đặt tựa lưng vào hướng núi Chồng, mặt hướng qua núi Khe Cát mà dân gian bản xứ gọi là núi Vợ.

Năm nay đã 70 tuổi nhưng già làng Hồ Ai (bản Khe Cát) luôn là người lĩnh trọng trách "chủ lễ" của Lễ hội Trỉa lúa của bản. Nói về lễ hội này, già làng Hồ Ai chia sẻ: "Người Bru - Vân Kiều trước đây thường sống du canh du cư, thường phải ‘phát, đốt, cốt, trỉa’ để trồng lúa trên các triền núi. Phải thường xuyên du canh, du cư để tìm nơi trồng lúa vì người Bru - Vân Kiều luôn cư trú ở vùng có khí hậu khắc nghiệt, hạn hán, mưa lũ, thiên tai... liên miên nên từ đời cha ông đã luôn tôn thờ thần lúa, xem đây là vị thần quan trọng nhất mang lại ấm no, hạnh phúc. Hiện nay, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, chúng tôi không còn sống du canh, du cư nữa mà thay vào đó đã có cuộc sống ổn định tại bản làng. Hiện, việc "phát, đốt, cốt" để làm nương rẫy đi vào dĩ vãng. Chỉ còn lại công đoạn "trỉa" là bà con vẫn gìn giữ và phát huy đến ngày nay. Thế nên, chúng tôi duy trì và nâng lên thành lễ hội với ý nghĩa khi đem hạt giống trỉa xuống đất sớm nảy mầm, cây cối tốt tươi hướng tới mùa màng bội thu".

Đúng 7 giờ 30 khi mặt trời chiếu xuống vùng đất lễ, 2 thanh niên khỏe mạnh khiêng đến một con lợn trắng đặt xuống cạnh khe nước chảy. Việc trước tiên là làm lễ tế sống (hiến sinh) lợn. Lúc này già làng sẽ báo lệnh khai lễ và dân bản đứng khép vòng quanh con lợn, hướng mắt về giữa. Già làng ở giữa vòng người, tay trái xách chai rượu, tay phải cầm chiếc ly thủy tinh nâng lên rót đầy rượu rồi miệng cất lời khấn to cho mọi người cùng nghe.

Khấn xong, già làng tưới rượu từ chiếc ly đang cầm trên tay lên đầu lợn, thân lợn. Tưới rồi, vẫn chiếc ly ấy, già lại rót rượu trong chai ra đầy và chuyền từ trái sang phải theo vòng người cùng đứng để uống hưởng lễ. Người được đón ly uống xong, lại chấp tay hướng về con lợn vái với ý nghĩa cám ơn con lợn đã thay họ làm vật hiến sinh cho các vị thần nhân dịp lễ.

Khi rượu đã uống hết vòng thì các đồ tể bắt đầu múc nước bên khe dội rửa lợn cho sạch, xóc đòn đưa lợn lên cao, dùng cây dao nứa sắc chọc tiết, hứng vào một chiếc chậu lớn. Chọc tiết xong thì cạo lông và mổ lợn rồi luộc chín.

Khi thịt lợn đã được luộc chín, người ta chia làm hai phần đặt lên hai tầng của khám thờ. Tầng cao thờ thần trời, thần núi, tầng thấp thờ thần đất, thần nước. Ở hai bên khám thờ là hai chiếc gươm đẽo bằng gỗ một dài, một ngắn. Một vò rượu cần đặt ở dưới đất trước khám thờ, 5 chiếc cần chọc lên vươn về 5 phía như biểu tượng của các yếu tố của vũ trụ là kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. Cứ cách 5m, người ta lại cắm xuống đất mấy chiếc dùi vạt một đầu nhọn, mấy cái gùi nứa thấp một quai mang bên hông đựng hạt giống và mấy que lấp lỗ chừng 4 gang tay như chờ sẵn, đợi lệnh thần ban để cùng người xuống rẫy.

Thời điểm này, già làng Hồ Văn Ai bước vào đứng trước khám thờ để làm lễ. Dân bản xếp hàng đứng về phía phải khám thờ. 4 lão bản khác cùng với già làng mặc đồng phục lễ đứng nghiêm túc trước khám thờ. Già làng Hồ Văn Ai bước lên trước và cất lời khấn, cầu mong thần linh phù hộ cho dân bản sức khỏe tốt, ban cho hạt giống được mọc lên, cây lúa, cây ngô, cây đỗ... khỏe mạnh, xanh tươi, không cho chim chóc, muông thú phá hoại để có mùa màng bội thu, dân bản có cuộc sống no ấm. Sau lời khấn, một số dân bản vai đeo gùi, tay cầm gậy đi xung quanh bãi đất chọc lỗ để thực hiện nghi thức gieo hạt. Già làng cầm một cái nia, trong đó đựng hạt giống, vừa nhún nhảy như người sảy thóc, vừa tiếp tục khấn, cầu thần lúa về phù hộ cho dân làng làm ăn thịnh đạt.

Sau khi cúng xong tất cả dân bản cùng nhau quây quần bên những mâm cỗ vừa thưởng thức những món ăn dân dã vừa chia sẻ với nhau về những dự tính cho mùa vụ sắp tới. Tiếp đến, bà con dân bản cùng hòa mình vào không gian của phần hội với các trò chơi dân gian, như: Chơi xà hùa, chi cà da, bóng má, cháy xà rì…

Trỉa lúa - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

"Lấp lỗ" là một công đoạn cuối của quy trình làm nương làm rẫy: chặt, đốt, cốt, trỉa, nhưng đã được dân bản nâng lên thành lễ hội với ý nghĩa là trước khi đem hạt giống cất giữ trong gùi kín đáo hàng năm ra, trỉa xuống đất cầu mong thần trời, thần nước, thần rừng, thần núi giữ gìn bảo hộ cho sự sinh sôi nảy nở chắc hạt nặng bông có ngày thu hoạch.

Lễ hội Trỉa lúa của đồng bào Bru- Vân Kiều toát lên đầy đủ những sắc thái của nền văn hóa tộc người. Người tham dự được chứng kiến những lễ nghi kỳ thú, được đánh chiêng, múa hát, uống rượu cần, ăn bữa cơm "cộng cảm", cùng vui chơi một cách hồn nhiên và say sưa trong hơi ấm cộng đồng.

Những trò chơi dân gian luôn được bà con bản làng lưu truyền từ thế hệ này quan thế hệ khác, là nét đẹp lễ hội truyền thống đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Vốn văn hóa truyền thống của dân tộc như nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật diễn xướng dân gian, những thuần phong mỹ tục được trân trọng, bộc lộ và thăng hoa. Đồng bào Bru Vân Kiều mừng một vụ mùa bội thu, cầu mong thần lúa, thần linh cho một vụ mùa đến tốt hơn và cầu chúc sức khỏe cho mọi người…

Ông Hoàng Trọng Đức - Chủ tịch UBND xã Trường Sơn (huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình) chia sẻ: "Từ một công đoạn trong sản xuất nương rẫy truyền thống, ‘trỉa’ lúa đã được bà con Bru - Vân Kiều nâng lên thành lễ hội, tạo động lực để thúc đẩy ngành du lịch phát triển. Địa phương sẽ tiếp tục duy trì, phát triển lễ hội này, hi vọng thời gian tới sẽ được đầu tư để phát triển thành một mô hình du lịch".