“Linh hồn” của dân tộc Cao Lan qua điệu Sình ca

Sình ca hay "shấng cọ", "cnắng cọô" là hình thức diễn xướng của dân tộc Cao Lan ở miền Bắc Việt Nam. Sình ca được sáng tác theo thể thơ Thất ngôn tứ tuyệt, ghi chép bằng chữ Hán (nay đã dịch nghĩa sang tiếng Việt theo từng khổ để thuận tiện cho việc truyền dạy). Sình ca được thể hiện ở trong nhà, ngoài đường, ở chợ, thậm chí là trên đồi, trong rừng hay trên nương rẫy. Đó là những bài hát hỏi thăm gia cảnh, gia đình, quê hương...

Đối với hát làm quen, giao duyên, địa điểm hát thường là một nhà nào đó trong làng. Cả chủ nhà và khách, họ bắt đầu từ những bài hát hỏi, chào mừng lẫn nhau. Khi quen hơn, họ hát đối đáp, khi đã hiểu về nhau, họ mượn những bài tả cảnh để nói với nhau về tình.

Sình ca có thể là các khúc hát ru của mẹ cho con, bà cho cháu. Hát mừng năm mới của làng xóm láng giềng với nhau mỗi độ xuân về. Hát đố, hát giao duyên đối đáp giữa các nam thanh, nữ tú với nhau. Hay là hát trong đám cưới của các vị khách để mừng cho cô dâu, chú rể. Như vậy có thể thấy nếu như ngôn ngữ và các tập tục là thể xác cấu thành nên sự riêng biệt, thì Sình ca giống như một linh hồn văn hóa của dân tộc Cao Lan.

2 nhóm Sình ca

Sình ca của người dân tộc Cao Lan ở Tuyên Quang, được chia thành 2 nhóm theo môi trường diễn xướng: Sình ca ban ngày và Sình ca ban đêm. Hai lối diễn xướng này đều mang những đặc trưng khác nhau tùy thuộc vào các đối tượng hát.

Sình ca ban ngày thường được tổ chức tại lễ hội đầu xuân, đám cưới, đám tang hay trong lao động sản xuất... Trong những ngày xuân tươi vui, rộn ràng, sau những phần tế lễ thành Hoàng làng, mọi người lại cùng nhau hát những làn điệu Sình ca như: Vèo ca (hát gọi), Sạo ca (hát dạo đầu), Mầng ca (hát thề thốt).

Đối với gia đình có đám cưới thì sau những nghi lễ của cô dâu và chú rể trước dòng họ, dân làng sẽ là những khúc hát Sình ca Kên láu (hát đám cưới) chúc mừng và gửi lời ước nguyện con cháu đầy nhà cho cô dâu, chú rể ngay tại lễ cưới. Đặc biệt khi nhà trai đến nhà gái, đoàn đón dâu của nhà trai phải hát thì nhà gái mới cho vào nhà. Từ khi đi đón dâu đến lúc đưa dâu về nhà chồng, phải trải qua ít nhất hai đêm hát.

Còn với Sình ca ban đêm, đây là thể loại được các thanh niên nam nữ yêu thích và phong phú nhất, từ môi trường cho tới không gian diễn xướng, tuy nhiên chủ yếu là ở trong nhà. Sình ca ban đêm được viết bằng chữ Nho thành 12 tập, mỗi tập có chủ đề riêng và tương ứng với một đêm hát. Vì vậy, Sình ca ban đêm thường được kéo dài từ 11 đến 12 đêm, tùy theo sự hấp dẫn và thể hiện của từng nhóm hát. Tuy nhiên, cho tới nay theo tư liệu thì Sình ca ban đêm rút xuống chỉ còn 5-6 đêm hát. Truyền thống về lịch sử của dân tộc nên bất cứ người Cao Lan được thể hiện qua những câu hát Sình ca, với mục đích nhắc nhở con cháu phải luôn nhớ về Tổ tiên.

Ví như khúc Sình ca Thsao bạo (đối giao duyên) với nội dung nam nữ sẽ tìm hiểu trao đổi, tâm tình với nhau, hỏi thăm gia cảnh của nhau. Họ mượn lời hát để gửi gắm yêu thương, nhớ nhung hay trách móc, giận hờn để sau cuộc hát lại gần nhau hơn. Những người tham gia hát Sình ca phải là nam nữ chưa kết hôn, không cùng huyết thống. Có thể nói hát giao duyên là môi trường tìm hiểu bạn tình của các chàng trai, cô gái đến tuổi cập kê.

Hát về Sình ca Tò tan (hát đố) là những bài hát được truyền lại và một số bài mới do người Cao Lan sáng tạo ra hàng ngày để đố nhau rồi tự giải nghĩa. Ngoài ra, họ còn dựa vào câu hát để kể các tích truyện cổ (Sự tích mặt trăng, Sự tích ngựa không có sừng, Nàng Lưu Tam...). Hoặc người hát có thể dựa vào sự hiểu biết của mình để sáng tạo ra những câu đố đối với người hát cùng.

Ngoài những đêm hát bên bếp lửa nhà sàn, trai gái Cao Lan còn hát ở nhiều nơi khác nhau như ngoài đường, đầu làng, hay ven suối... Đây là không gian diễn xướng phóng khoáng để các đôi trai gái tự do đặt lời, ứng khẩu đối đáp. Những đêm hát đối giao duyên nam nữ thường diễn ra thâu đêm đến sáng. Những cuộc hát Sình ca thường từ chiều hôm trước tới lúc gà gáy hôm sau. Sáng hôm sau, họ tiếp tục ra đường hát và từ lúc này, người ta có thể sáng tạo thêm các bài để hát chơi, trêu ghẹo nhau, gọi là Sình ca ý.

Bảo tồn và phát huy

Ngày nay, do ảnh hưởng của nhiều yếu tố, những người hát được thể loại này rất ít, chủ yếu là lứa tuổi trung niên và các cụ già làng. Tuy nhiên, không vì thế mà Sình ca bị quên lãng. Tại các lễ hội diễn ra hàng năm, các nghệ nhân trong bản vẫn biểu diễn vừa để giao lưu giải trí, vừa để thỏa mãn nhu cầu nghệ thuật, đồng thời giúp cho thế hệ trẻ hiểu biết thêm về loại hình nghệ thuật đặc sắc này của dân tộc mình.

Có thể nói câu hát, điệu múa Sình ca từ lâu đã trở thành một phần máu thịt của đồng bào dân tộc Cao Lan. Việc bảo tồn và phát huy di sản vô giá này của dân tộc Cao Lan đã và đang được tiến hành một cách bài bản từ việc nghiên cứu, phân loại giá trị từng làn điệu, thể loại, đến việc kết hợp các biện pháp bảo tồn tĩnh như sưu tầm tư liệu cổ, lưu giữ giá trị gốc và truyền dạy cho thế hệ trẻ.