MÃ NÃO - "BIỂU TƯỢNG QUYỀN LỰC" CỦA PHỤ NỮ CƠ TU
Đối với đồng bào Cơ Tu, mã não là vật trang sức quý giá nhất trong các đồ trang sức, là biểu tượng của sự giàu có, no ấm và làm tăng vẻ đẹp, duyên dáng của phụ nữ Cơ Tu.
Đến các bản làng người Cơ Tu, nhất là dịp Tết hoặc mùa lễ hội, ngoài mặc trang phục đẹp mắt ra, đa số phụ nữ Cơ Tu đều có đeo những vòng kiềng bằng bạc (p'nâng), chuỗi hạt cườm (h'rát); những phụ nữ đứng tuổi thì có đeo vài chuỗi mã não (l'lát) màu huyết dụ hay vàng cam rực rỡ.
Một đoạn coòng đeo tay của phụ nữ Cơ Tu ngày xưa (đã hư hỏng).
Đặc biệt, trong làng có một số phụ nữ cao tuổi còn đeo coòng bằng đồng trên 2 ống tay trông rất lạ lẫm và huyền bí.
Không có mã não khó lấy vợ
Già làng Y Kông (92 tuổi, trú thôn Tống Coói, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam) cho hay, tại các vùng đồng bào Cơ Tu sinh sống vẫn còn rất nhiều người cao tuổi có những chuỗi mã não được lưu truyền từ đời này sang đời khác, những chuỗi mã não cổ quý hiếm này có thể sánh ngang với loại ché xưa, thời trước có giá tương đương với 5 đến 7 con trâu. Ngày xưa, trai Cơ Tu nghèo, không có mã não thì rất khó lấy vợ…
Do không có mã não nên tạm thời những thanh niên Cơ Tu nghèo phải lấy những người phụ nữ góa chồng, tuổi cao gấp 3 đến 4 lần.
Sau 4 đến 5 năm, người thanh niên kia làm ăn có của cải thì cưới vợ trẻ hơn. Và món quà đầu tiên để làm sính lễ với cha mẹ vợ cũng là những chuỗi vòng mã não.
Phụ nữ Cơ Tu đang xem mã não trong lễ cưới.
Ngược lại, một người đàn ông Cơ Tu giàu có, có thể cưới những cô gái Cơ Tu trẻ. Phụ nữ Cơ Tu đeo càng nhiều chuỗi mã não thì chứng tỏ càng giàu có, quyền lực…
Chú rể tặng nhẫn cưới cho cô dâu trong ngày cưới.
Ngoài ra, ngày xưa phụ nữ Cơ tu còn đeo coòng để làm đẹp. Coòng: là một loại trang sức rất đặc biệt của người Cơ Tu mà hiếm dân tộc nào có được. Coòng được chế tạo bởi một sợi dây bằng đồng nguyên chất rất mềm, đường kính khoảng 2cm, sợi dây đồng này được cuốn kín lại như một cái lo xo, một đầu lớn, một đầu nhỏ để dễ đeo vào tay.
Cũng như mã não, coòng là vật trang sức dành cho nữ "quý tộc" Cơ Tu. Ngày nay, coòng ít thấy xuất hiện bởi từ lâu nó đã được chôn theo các phụ nữ cao niên về bên kia thế giới.
Làm tăng vẻ đẹp của phụ nữ Cơ Tu
Thanh niên nam, nữ cũng đeo c’rôn và chuỗi mã não.
Người Cơ Tu rất quý mã não. Trai Cơ Tu thường tặng người yêu những hạt mã não. Không những thế, của hồi môn của cha mẹ cho con gái Cơ Tu về nhà chồng cũng bằng mã não, tùy theo khả năng từng gia đình mà cho nhiều hay ít.
Ngày xưa, mỗi hạt mã não được trao đổi ngang với một con trâu, con bò. Còn ngày nay, chỉ cần 100.000 đồng cũng mua được một chuỗi mã não bằng nhựa tổng hợp 10 hạt cũng đẹp, tất nhiên là không đẹp và quý như những hạt mã não "thật" của người Cơ Tu ngày xưa còn lại.
Đối với đồng bào Cơ Tu, mã não là vật trang sức quý giá nhất trong các đồ trang sức, là biểu tượng của sự giàu có, no ấm và làm tăng vẻ đẹp, duyên dáng của phụ nữ Cơ Tu. Do đó, mã não cũng là sính lễ, tặng phẩm không thể thiếu trong phong tục cưới hỏi của đồng bào Cơ Tu xưa và nay.
Không chỉ là vật trang sức
Già Đinh Văn Bớt (76 tuổi, trú tại xã Ba, huyện Đông Giang) cho hay, những hạt cườm và hạt mã não thời xưa có độ bền cao, dù đã qua bao đời sử dụng nhưng hạt vòng vẫn đẹp, bền; không để lại vết xước, đốt không cháy, đập không vỡ, không phai nhạt màu sắc.
Phụ nữ Cơ Tu cả già lẫn trẻ đều đeo chuỗi hạt cườm và mã não để làm đẹp.
Vòng đeo cổ của người Cơ Tu được xâu bằng nhiều hạt cườm tròn, xen kẽ với các hạt mã não tròn dẹt hoặc hình thoi, hình vuông. Khi đeo vòng, bao giờ người Cơ Tu cũng mặc thổ cẩm và thường đeo thêm kiềng bạc to, tròn.
Mã não được họ xem như là vật thiêng giúp người tránh xa tà ma, bệnh tật, là vật để làm đẹp, tránh gió độc, bảo vệ sức khỏe.
Mã não còn tượng trưng cho cái đẹp nên nó là đối tượng được đồng bào Cơ Tu khắc họa sinh động trong nghệ thuật trang trí dân gian. Hoa văn trên trang phục thổ cẩm, nhà Gươl, cột lễ đâm trâu (xnuar) và một số vật dụng khác, hình mã não là mô típ khá phổ biến, hoa văn mã não được thể hiện một cách sáng tạo, đan xen, hòa quyện với mô típ hoa văn khác như hoa văn chày cối, hoa văn ngọn chông, hoa văn hàng rào... tạo nên nét đặc biệt trong truyền thống dân tộc.
Vợ chồng già làng Y Kông.
"Theo phong tục cổ truyền của người Cơ Tu, khi con sinh ra dù gái hay trai đều lấy theo họ cha và được thừa hưởng gia tài khi cha mẹ mất hoặc cha đi lấy vợ khác. Người Cơ Tu khi qua đời, có tục lệ chia của như coòng, mã não… lại cho các con trong gia đình, số đồ trang sức còn lại cũng được chôn theo cùng người chết. Vì thế, những chuỗi mã não ngày xưa hiện nay rất hiếm. Mã não không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc trang sức cho cộng đồng mà còn là một tài sản văn hóa vật thể chung của dân tộc Cơ Tu, cần được đánh giá, bảo tồn, lưu giữ…" - bà Alăng Thị Bhứ (76 tuổi - vợ của già làng Y Kông) cho hay.