Nơi lưu giữ nét văn hóa của đồng bào Chăm

Dệt thổ cẩm là nghề truyền thống đã có từ hàng trăm năm nay ở làng Mỹ Nghiệp (thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận). Nét độc đáo của làng nghề cổ này là vẫn dệt thổ cẩm theo phương pháp thủ công, mang đậm nét văn hóa dân gian dân tộc Chăm.

Tinh hoa trong từng tấm vải

Lịch sử ghi lại rằng, làng Mỹ Nghiệp trước kia có tên Chăm là Ca Klaing, tên tiếng Việt là Mỹ Nghiệp. Thế kỷ XVII, một phụ nữ tên Ponagar đã đến vùng đất này, nhận thấy khí hậu nơi đây thích hợp với việc trồng bông lấy tơ dệt vải. Bà đã truyền lại nghề cho vợ chồng ông Xa và bà Chaleng đang sinh sống ở làng. Từ đó, làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp được phát triển đến tận ngày nay.

Theo các nghệ nhân, trước đây, để có màu đen làm nền, người dệt phải nhuộm tẩm thổ cẩm bằng lá chùm bầu, sau đó ngâm trong bùn non 7 ngày đêm liên tục. Muốn có màu đỏ thì phải đi tìm mủ cây cánh kiến ở rừng, còn màu xanh thì phải chọn lá, vỏ cây chàm…

Hiện nay, từ sợi chỉ đến phẩm nhuộm sử dụng làm nguyên liệu cho nghề dệt thổ cẩm đều có trên thị trường. Do đó, giúp người thợ dệt Mỹ Nghiệp bớt phần vất vả bởi các công đoạn tách hạt lấy bông, cuộn, ngâm đập, nhuộm…

Và, sự hiện hữu của máy móc hiện đại chỉ tham gia vào những khâu đơn giản để giải phóng sức lao động của con người, chứ không lấn át đi sự cầu kỳ, tỉ mỉ trong bàn tay, khối óc của những nghệ nhân.

Trong các công đoạn dệt thổ cẩm, khó nhất phải kể đến khâu phối màu. Để tạo nên những hoa văn tinh xảo, độc đáo, người dệt phải có hoa tay, óc thẩm mỹ cùng sự am tường về màu sắc. Ở khâu dập vải đòi hỏi phải làm đều tay, nếu không thổ cẩm sẽ không căng mịn và khó làm nổi bật hoa văn. Từ đôi tay khéo léo của người dệt, những sợi chỉ nhỏ dần biến thành từng mảnh thổ cẩm có hồn với màu sắc rực rỡ, hoa văn tinh xảo nổi bật.

Không dừng lại ở các loại sản phẩm thô, các nghệ nhân ở làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp còn chế tác ra những mẫu mã khác như túi xách, ví, ba lô...

Điểm độc đáo của mỗi tấm thổ cẩm Mỹ Nghiệp là đều có những nét riêng cho dù được dệt bởi cùng một nghệ nhân. Đứng trước hàng nghìn tấm thổ cẩm, khó có thể tìm được sự trùng lặp về hoa văn, kiểu cách… khi mỗi nghệ nhân làng Mỹ Nghiệp tạo ra sản phẩm đều làm theo sự sáng tạo, ngẫu hứng riêng.

Không dừng lại ở các loại sản phẩm thô, các nghệ nhân ở làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp còn chế tác ra những mẫu mã khác như: túi xách, ví, ba lô, áo khoác… để tiêu thụ trong nước và xuất khẩu đi Ấn Độ, Thái Lan, Nhật Bản, Đức, Pháp, Mỹ…

Điều đặc biệt, truyền thống của người Chăm theo chế độ mẫu hệ nên nghề dệt này cũng được giữ gìn theo cách riêng, đó là mẹ truyền con nối. Những người phụ nữ đảm nhiệm những khâu quan trọng nhất của nghề có được "đặc quyền" dệt những tấm vải dùng vào những nghi lễ thiêng liêng, trang trọng nhất của cộng đồng và trao truyền tri thức cho con cái.

Ở làng Mỹ Nghiệp có 700 hộ với khoảng 4.000 nhân khẩu thì có tới 500 nghệ nhân dệt thổ cẩm. Trong đó, hầu hết là phụ nữ, có nhiều kinh nghiệm và gắn bó lâu năm với khung dệt.

Gìn giữ, phát triển biểu tượng văn hóa Chăm

Thay vì sản xuất trong từng gia đình, đến nay, nhiều nghệ nhân đã tập hợp nhau về Hợp tác xã dịch vụ, sản xuất, kinh doanh dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp (gọi tắt là Hợp tác xã) với không gian rộng rãi, thoáng mát để sản xuất, trưng bày và giới thiệu sản phẩm cho du khách.

Chị Hàm Thị Như Ý - nghệ nhân làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp, chia sẻ: "Gia đình tôi theo nghề dệt thổ cẩm đã mấy đời rồi. Năm 2010, Hợp tác xã được thành lập và từ đó các hộ làm nghề tập trung lại, mỗi người một công đoạn, người quay tơ, người móc, người dệt vải… nên hiệu quả hơn".

Thay vì sản xuất trong từng gia đình, đến nay, nhiều người dân đã tập hợp về Hợp tác xã dịch vụ, sản xuất, kinh doanh dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp để sản xuất, kinh doanh

Theo ông Phú Văn Ngòi - Giám đốc Hợp tác xã, để duy trì và phát triển, Hợp tác xã đã kết nối với nhiều đơn vị lữ hành trong tỉnh Ninh Thuận cũng như ngoài tỉnh để nhận đơn đặt hàng với số lượng lớn. Sau khi nhận đơn đặt hàng, Hợp tác xã sẽ phân công công việc cho từng người, đảm bảo ai cũng có việc làm. Nhờ tay nghề cao mà sản phẩm của Hợp tác xã luôn được khách hàng đánh giá cao.

"Điều đáng trân trọng nhất là các sản phẩm làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp đã sống được trong chính cộng đồng của mình, rồi "hữu xạ tự nhiên hương", danh tiếng của làng nghề cứ thế vươn xa, khẳng định được chỗ đứng trong xã hội", ông Ngòi cho biết.

Đến thăm làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp, du khách không chỉ được tận mắt chiêm ngưỡng quá trình dệt nên những tấm thổ cẩm đa dạng màu sắc mà còn được dịp tận tay sờ, chạm và ướm thử những tấm vải mềm, mịn. Bên cạnh đó, du khách còn có thể "hóa thân" thành những cô gái, chàng trai dân tộc Chăm để học hỏi cách dệt thổ cẩm qua sự chỉ dẫn của những nghệ nhân nơi đây.

Du khách tham quan và trải nghiệm dệt thổ cẩm ở làng nghề Mỹ Nghiệp thời điểm chưa có dịch Covid-19

Đồng bào Chăm sống tập trung ở khu vực Nam Trung bộ, trong đó đông nhất là ở tỉnh Ninh Thuận. Nghề dệt thổ cẩm từ lâu đã trở thành biểu tượng văn hóa dân tộc Chăm, thể hiện sinh động phong tục, tập quán sinh sống của đồng bào Chăm trong suốt chiều dài lịch sử và phát triển của mình. Sản phẩm của làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp luôn được thị trường trong và ngoài nước ưa chuộng, đưa nét đẹp văn hóa của làng quê Việt Nam bay cao, vươn xa.