Tục "cà răng - nhuộm răng - căng tai"

Theo các bậc cao niên người Cơ Tu, ngoài chức năng "thẩm mỹ", tục "cà răng - căng tai" được thực hiện khi con người đã trưởng thành. Tục lệ này có ý nghĩa quan trọng trong đời sống và văn hóa của người Cơ Tu, đồng thời cũng là một "di sản" văn hóa độc đáo của dân tộc này.

Đối với việc cà răng, người Cơ Tu dùng đá lấy dưới suối để cà mòn hai hàm răng, khiến răng chảy máu và sưng lên trong thời gian dài.

Việc nhuộm răng được thực hiện bằng cách sử dụng nhựa cây kết hợp với tro bếp, tạo thành một màu đen bóng bao phủ từng chiếc răng. Còn việc căng tai, người Cơ Tu sử dụng một loại gai trên rừng để xỏ vào lỗ tai, và theo thời gian, lỗ tai sẽ được mở rộng để đeo các loại trang sức.

Lúc sinh thời, già Đinh Văn Lương, dân tộc Cơ Tu ở thôn Phú Túc, xã Hòa Phú (Hoà Vang, TP. Đà Nẵng), vừa há hàm răng đã mài cho chúng tôi xem và vừa giới thiệu người phụ nữ Cơ Tu đứng tuổi đang ngồi bên thềm nhà: "Đây là vợ tôi, nếu hồi con trai trẻ, tôi không cà răng (zượt c’niêng, zượt ki’nêêng) thì ‘bả’ không ưng tui. Cho nên dù đau đớn đến mấy, cánh thanh niên chúng tôi cũng ráng cà răng, để chứng tỏ mình can đảm và trưởng thành…".

Theo quan niệm của người Cơ Tu ngày xưa, trai, gái đến tuổi trưởng thành mà không cà răng, căng tai là "lạc hậu", bị bộ tộc chê cười, con trai khó lấy được vợ, con gái khó lấy được chồng. Người Cơ Tu có tục khi trưởng thành, phải chứng tỏ sự trưởng thành và lòng can đảm bằng việc lấy đá dưới suối (đhơl cha lăng) cà hai hàm răng mòn sát với nướu. Khi cà, chân răng bị động nên chảy máu nhiều, hai hàm răng bị sưng khá lâu, lúc bấy giờ chỉ có thể húp cháo loãng.

Hàm răng nhuộm đen bóng của người Cơ Tu

Già làng Y Kông (93 tuổi, trú thôn Tống Coói, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam) cho biết: "Người Cơ Tu xưa kia cũng có tục nhuộm răng. Họ dùng một loại cây lấy trên rừng phơi khô, đem đốt một đầu rồi cạ vào thanh sắt cho ra một ít nhựa màu đen có vị cay. Sau đó dùng nhựa này hòa với tro bếp, rồi dùng que nhỏ đầu có quấn giẻ thấm nhựa cây vào và phết vào răng. Răng vừa cà xong dùng nước muối súc miệng cho sạch và phết thêm nhựa cây vào chân răng. Một tháng chỉ phết nhựa cây ấy một lần, chất nhựa dính chặt vào răng, biến thành một màu đen bóng…".

Già Đinh Văn Bớt (77 tuổi, trú ở thôn Đhami, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam) cho biết: "Người Cơ Tu cũng có tục "căng tai" để đeo được những đôi bông bằng ngà hoặc bằng nứa, gỗ có tiết diện lớn, họ phải căng lỗ dái tai (xor dool c’târ) rộng ra. Họ thường dùng loại gai (axoong, axọong) trên rừng để xỏ lỗ tai. Trước khi xỏ gai, họ xoa bóp nước gừng để dái tai thật mềm.

Đặc biệt, người xỏ lỗ tai là một phụ nữ Cơ Tu cao tuổi có uy tín trong làng và có nhiều kinh nghiệm xỏ tai. Nếu xỏ không trúng tâm dái tai, sau này khó đeo các vật trang sức lớn hoặc có đeo nhưng dái tai sẽ dễ bị đứt. Khi xỏ gai nhọn xuyên qua xong, cứ để nguyên cây gai như vậy, mỗi ngày phải tiếp tục rửa tai bằng nước muối nấu với gừng. Khi vết thương đã khô và lành, họ bắt đầu vặn cây gai vào một chút, mỗi ngày chỉ vặn một lần cho đến khi đầu to cây gai lọt qua được. Cứ làm như thế, mỗi lần xỏ một cây lớn hơn và lỗ tai ngày càng rộng ra.

Có những trường hợp người có dái tai nhỏ mà cố đeo những "đôi khuyên" quá cỡ, hậu quả là đứt dái tai. May thay, đứt dái tai có thể nối lại được nhờ những "nữ già làng" kinh nghiệm. "Dái tai" nối lại bằng cách dùng dao thật bén cắt hai đầu "dây tai", đem hai mối dây dái tai đã cắt ghép lại với nhau, lấy sợi chỉ quấn lại, dùng nước muối nấu gừng rửa hằng ngày, cứ để vậy chừng một tháng là lành và vài tháng sau có thể đeo vòng trở lại được. Tất nhiên, lúc bấy giờ chưa có thuốc gây tê nên người "sở hữu" dái tai bị đứt rất đau khi phải nối lại dái tai.

Người Cơ Tu căng tai và đeo khuyên

Tuy nhiên, dái tai sau khi nối lãi đã lành nhưng khó mà đeo những "thứ" quá "cồng kềnh" sẽ có nguy cơ "tái đứt". Ngày xưa, những người Cơ Tu thuộc giai cấp "quý tộc" thường đeo cặp bông tai làm bằng ngà voi. Họ dùng hai mẫu ngà voi làm đôi bông tai kéo đôi tai dài đến tận gò má, thậm chí dài gần đến vai. Đàn ông, đàn bà dân tộc Cơ Tu rất thích đeo bông tai ngà voi. Khi tiếp khách, đi thăm bà con, sui gia, bạn bè, lễ hội... phải đeo loại này để cho thêm phần sang trọng.

Vì thế một đôi bông tai ngà voi ngày xưa có thể đổi một con trâu lớn hoặc là một cái ché cổ hoặc vài cái nồi đồng lớn. Người nghèo thì chỉ đeo đoạn xương mài nhẵn, ống giang, ống trảy hoặc đeo đôi bông ngà voi giả làm bằng củ khoai, củ sắn phơi khô hay xương thú nhỏ.

Cà răng, căng tai, nhuộm răng là tục lệ lâu đời của một số dân tộc sinh sống ở Trường Sơn- Tây Nguyên. Tuy nhiên, tục này không còn phù hợp với chuẩn mực cái đẹp của xã hội hiện đại nên đã phai nhạt dần theo thời gian. Hiện nay, trên địa bàn Trường Sơn miền Tây Quảng Nam chỉ còn một số ít cụ ông và cụ bà Cơ Tu cà răng, căng tai hay nhuộm răng mà thôi bởi đa số các cụ cao tuổi đã về bên kia thế giới.

Tục "Cà răng - nhuộm răng - căng tai" mang ý nghĩa về mặt văn hóa truyền thống, đặc trưng của người Cơ Tu trên dãy Trường Sơn. Từ việc mài mòn răng, nhuộm răng cho đến lúc xỏ vật trang sức vào tai, tục lệ này đã trở thành biểu tượng độc đáo của người Cơ Tu và thu hút sự quan tâm của du khách, các nhà nghiên cứu văn hóa trong và ngoài nước đến tham quan, tìm hiểu…